رواق های حرم اما رضا(ع)، یادگارانی از سال ها توسعه حرم مطهر

حرم رضوی، مجموعه ی زیارتی عظیمی شامل بخش های متعدد مسجدها، رواق ها، صحن ها، آرامگاه ها، مدرسه ها وکتابخانه ها و موزه ها که همگی گرداگرد ضریح مطهر امام رضا(ع) جمع شده اند و یک بهشت کوچک برای زائران را فراهم آورده اند.
یکی از مهم ترین بخش های این حرم بزرگ، رواق ها هستند. رواق در واقع مکانی است که جهت ارتباط میان فضاهای مختلف ساخته است و استفاده حداکثری از فضای حرم را امکان پذیر می کند. این رواق ها، بناهایی هستند که به مرور در اطراف حرم ساخته شده اند و پس بازسازی واعمال تغییرات، پذیرای زائرانی هستند که در دل شکوه و زیبایی آن ها به زیارت و عبادت می پردازند. 

نام گذاری رواق ها هم قابل بررسی است: کلمه «دار» در ابتدای نام برخی رواق ها به معنی «سرای خانه» ست. به دلیل همین بار معنایی، دارالحفاظ به معنی سرای حافظان قرآن است یا دارالسعاده به معنی سرای سعادت می باشد.

از جذابیت های حرم رضوی، این است که می توان ساعت ها در آرامس به دیواره مرمری رواق ها و صحن ها تکیه داد و اطراف را تماشا کرد و غرق زیبایی معنوی محیط شد. در زیر به چند نمونه از رواق های مهم حرم رضوی می پردازیم. با آسمان هفتم همراه باشدی تا در زمان سفر به مشهد مقدس، این مکان مقدس را هر چه بیشتر و بهتر زیارت کنید.

معرفی رواق های مهم حرم امام رضا (ع)

حرم رضوی دارای 15 رواق است :

• دارالحِفّاظ، قدیمی ترین رواق حرم مطهر

رواقی در بخش جنوبی حرم که یکی از بناهای مسجد گوهرشاد است. بسیاری از زائران از این رواق وارد حرم می شوند و پس از «اذن دخول»، وارد حرم مطهر می شوند. کاشی کاری های این رواق به جا مانده از دوره سلجوقی است و شکوهی بی نظیر دارد.  
دارالحِفّاظ 7 صفه* دارد که 4 صفه دارای درهایی است که به داخل حرم مطهر، رواق اُپَکْ میرزا، دارالسیاده و راهرو کفشداری مسجد گوهرشاد باز می شوند.
در قسمت بالای ازاره* روی سنگ اشعاری از قاآنی کتیبه شده است.

• دارالفیض

این رواق از شمال به حرم مطهر و از شرق به گنبد الله وردی خان ارتباط دارد. این رواق در گذشته به مسجد ریاض (مسجد زنانه) معروف بوده است. گزارش های آستان قدس رضوی نشان می دهد که «چون به مرور زمان خرابی هایی در سقف و پایه های رواق و همچنین قسمتی از محل صفه شاه طهماسب بوجود آمد و آیینه کاری ها فرسوده شدند، بنا احتیاج به تعمیر اساسی داشت و در سال 1347 نوسازی و توسعه داده شد.» و اکنون این رواق از رواق های زیبا و باشکوه حرم رضوی است. 

منبع: دانشنامه مشهد

• دارالضیافه 

رواق دارالضیافه در گذشته محلی برای برگزاری مجالس پذیرایی آستانه در جشن ها و عزاداری ها بوده است و به همین دلیل به این اسم خوانده می شود. اکنون نیز بسیاری از مراسمات عزاداری مذهبی در این رواق برگزار می شود. رواق دارالضیافه از اطراف به گنبدالله وردیخان، صحن نو و صحن عتیق راه ارتباطی دارد.

 

• دارالشکر

رواق دارالشکر در گذشته کتابخانه آستان قدس رضوی بوده است. این رواق قبلا حجره ای بود که در نقره ای بزرگی از سمت جنوب ایوان طلای صحن عتیق داشت. همچنین محل مزبور قران و جایگاه چند هزار جلد قران خطی زیبا بوده است.

دارالشکر در گذشته حجره ای بود که در نقره ای بزرگی از سمت جنوب ایوان طلای صحن عتیق داشت. این محل، قرآن خانه مبارکه حضرتی و جایگاه چند هزار جلد قرآن خطی زیبا و بی نظیر است. در میان این آثار نفیس، قرآن ها و جزواتی وقف شده توسط بانو ترکان زمرد وجود دارد. این خجره با پیوستن بخشی از راهرو مسجد بالاسر و بخشی از راهرو توحید خانه به رواق بزرگی تبدیل شده است. کف و ازاره این رواق از سنگ مرمر است.

• مسجدبالاسر

رواق مسجدبالاسر را ابوالحسن عراقی، دبیر غزنویان ساخته است. این رواق به بقعه متصل است و کف و آزاره آن از سنگ مرمر هست. دیوارها و سقف مسجد بالاسر در زمان قاجاریه آیینه کاری شده اند.
 

• توحید خانه 

رواق توحید خانه در شمال حرم بین رواق پشت سر و صحن عتیق قرار دارد. سازنده این رواق، ملامحسن فیض کاشانی فیلسوف و دانشمند بزرگ دوره شاه سلیمان بوده است. بالای سنگ مرمر ازاره آن، کتیبه ای وجود دارد.

 

• گنبد حاتم خانی

گنبد حاتم خانی در شرق حرم قرار دارد. سنگ کاری کف این رواق از سنگ خلج و منبت است و ساخته حاتم خان اردوبادی، امین الدوله شاه عباس است که در حدود 1010 هجری قمری بنا شده است. بالای ازاره دارای کتیبه ای است که بر آن قصیده ای با نقش برجسته است که از بالای کتیبه تا سقف دارای کاشی های معرق است. 

• گنبد الله وردی خان

گنبدالله وردی خان هم مثل گنبد حاتم خانی در بخش شرقی حرم است. این رواق 8 ضلعی است و جداره داخلی آن کاشی کاری و مقرنس کاری شده است. 8 صفه در گنبدالله وردی خان وجود دارند و سقف صفه ها به کاشی معرق ممتازی زینت داده شده است. این رواق 8 صفه دارد و سقف صفه ها دارای کاشی معرق ممتازی است. در کتیبه داخلی دور دهانه گنبد که با کاشی معرق کار شده است، سال 1021 قمری به عنوان اتمام کار بنا ذکر شده است. 
این گنبند در شرق توحید خانه قرار دارد و به شکل یه هشت ضلعی است. 

• دارُالسّیاده 

دارُالسّیاده در غرب و مسجد بالاسر حرم بنا شده است و همچون رواق دارالحفاظ، از سازه های گوهرشاد است. دارُالسّیاده جزو بزرگ ترین رواق های حرم امام رضا(ع) است، از این رواق چند در به ایوان شمالی مسجد گوهرشاد، ایوان طلای نادری و دارالحفاظ باز می شود. کتیبه ای هم از در این رواق مربوط به دران تیموری و شاه تهماسب قرار دارد. 
از رواق دارُالسّیاده چند در به ایوان شمالی مسجد گوهر شاد باز می شود همچنین راهرو معروف به سقاخانه از این رواق راه دارد. داراسیاده هم مثل گنبد حرم دچار آسیب شد که به فرمان شاه طهماسب ان را مرمت کردند. 
بر بالای دری که در میان دارالحفاظ و دارالسیاده قرار دارد اشعاری به خط نستعلیق درج شده که حاکی از مرمت رواق و تاریخ آن می باشد. ازاره آن از کاشی معرق است.

• دارُالسَّعاده

یکی دیگر از رواق های سمت شرق حرم امام رضا، رواق دارُالسَّعاده است که بین ایوان طلای صحن و رواق حاتم خانی قرار گرفته است. رواق دارُالسَّعاده از بناهای دوره آصف الدوله قاجار است که توسط دستان آقای علی اصغرخان اتابک آیینه کاری شده است.
این رواق از سمت جنوب به دارالسرور و در طلا، از مشرق به ایوان طلای صحن نو، از طرف غرب به گنبد حاتم خانی و از سمت شمال به گنبد الهودیخان و دارالضیافه متصل می شود. ازاره آن از جنس مرمر است. بالای ازاره بر روی سنگ مرمر چند بیت از صبوری مشهدی به خط نستعلیق نوشته شده و از این شعر تا سقف ایینه کاری است. 

 

• دارالضیافه

دلیل نام گذاری این رواق به این دلیل است که محل برگزاری مجالس پذیرایی در جشن ها و سوگواری ها بوده است. در حال حاضر هم در ایام خاص عزاداری مراسم ویژه ای در این رواق برگزار می گردد. این رواق از اطراف به گنبد الهوردیخان، صحن نو و صحن عتیق متصل می شود.

رواق دارُالصِّیافَه بین صحن جدید و گنبد آلله وردی خان قرار دارد. کف رواق دارُالصِّیافَه با سنگ مرمر پوشیده شده است. در بالای رواق کتیبه ‌ای به عرض 40 سانتی متر دیده می شود که سوره «‌الانسان » و «‌آیه الکرسی‌» به خط ثلث بر آن نوشته شده و بالاتر از کتیبه، آیینه کاری های زیبایی تعبیه شده است.

• دارالذکر

رواق دارُالذِّکْر محل اولیه مدرسه علی نقی میرزا بوده است که بعد از نوسازی ومسقف شدن در سال 1344 به این نام مشهور شده است. کف این رواق با مرمر سبز رنگ تزیین شده است و ازاره آن از مرمر سفید است. از بالای ازاری مرمری تا پایین سقف، آراسته به معرق و سقف آن گچبری و مقرنس کاری شده است.  کف این رواق مزین به سنگ مرمر سبز رنگ است و از سقف تا پایین، آراسته به معرق، گچ بری و مقرنس کاری است. در جنوب غربی صحن نو یا آزادی واقع شده است.

• دارالسرور

در قسما غربی صحن نو واقع است و به وسیله پنج درب چوبی نفیس به دارالذکر راه میابد. کف و ازاره بنا از سنگ مرمر و قسمت داخلی آن آیینه کاری است.
رواق دارالسرور در بخش جنوبی دارالسعاده و در بخش شمالی دارالذکر قرار گرفته است. این رواق در گذشته آبدارخانه و سپس دفتر امور داخلی آستان قدس رضوی بود که در سال 1338 تبدیل به یکی از رواق ها شد
این رواق در قسمت غربی صحن نو واقع شده است و بوسیله پنج درب چوبی نفیس به اراذکر راه دارد. کف و ازاره بنا از سنگ مرمر و قسمت داخلی آن آیینه کاری است. 

 

• دارالعز 

رواق دارُالعِزَ سابقا کشیک خانه خادمان آستان قدس رضوی بود ولی در سال 1344 پس از بازسازی و تزئین، تبدیل به یکی از رواق های حرم شد. طول رواق دارُالعِزَ 11 متر، عرض آن 3 متر و ارتفاع آن هم بیشتر از 4 متر است. این رواق از شمال به دارالسرر، از شرق با 3 در به دارالذکر، و از غرب به دارالسّلام راه دارد.
در جنوب دارلسرور قرار دارد و قبلاً کشیک خانه آستانه قدس بوده است. در سال 1342-44 هجری شمسی پس از تعمیر به رواق تبدیل شده است. 
کف و ازاره آن از سنگ مرمر بوده و تا پااین سقف آراسته به کاشی و سراسر سقف آیینه کاری است. 
این رواق از شمال به دارالسرور و از ظرق به دارالذکر و از غرب به دارالسلام متصل می شود و یکی از بهترین رواق های حرم امام رضا است.

• دارالسلام

رواق دارُالسَّلام در گذشته یکی از ساختمان های دو طبقه بنای گوهرشاد بود و تحویل خانه نام داشت. از این محل برای انبار کردن فرش و اسایشگاه استفاده می شد اما در سال 1338 پس از تعمیرات و تزئینات، تبدیل به یکی از رواق ها شد. در سال 1338 پس از تعمیر و تزیین به راق (گنبد) اپک میرزا وصل شد و رواق دارالسلا بوجود آمد. 
و در سال 1346 آن را به راهروی کشیک خانه سابق اتصال کردند و رواقی بزرگتر طراحی کردند. 
این رواق دارای سه در می باشد که به شبستان مسجد گوهرشاد و دارالحفاظ و دارالعز باز می شود. 
این رواق 3 در دارد که به سمت شبستان مسجد گوهرشاد، دارالحفاظ و دارالعز گشوده می شوند.