یلدا شبی به بلندای مهر
منظور از یلدا چیست
بلندترین شب سال (شب یلدا) که به شب چله نیز معروف است، یکی از کهن‌ترین جشن‌های ایرانی است که هرساله در 30آذر هنگام پایان پاییز توسط ایرانیان سراسر جهان برگزار می‌شود. یلدا جشن انقلاب زمستانی است. از آنجایی که در زمستان روزها بلندتر و شب ها کوتاه تر می شوند، ایرانیان آخرین شب پاییز را به عنوان تجدید خورشید و پیروزی نور بر تاریکی جشن می گیرند. آسمان هفتم در این مقاله شما را با آداب و رسوم و قدمت این جشن بزرگ آشنا می کند .
کیفیت برگزاری شب یلدا در ایران
در آستانه شب یلدا، شور وصف‌ناپذیری بین خانواده‌های ایرانی به پا می‌شود؛ چراکه می‌خواهند خود را برای این شب آماده کنند. بی‌شک خرید آجیل و میوه‌هایی همچون هندوانه و انار، از نخستین كارهایی است كه ایرانی‌ها در این شب انجام می‌دهند.
مردم در شب یلدا به صورت دسته جمعی از دوستان یا خانواده ها معمولاً در خانه پدربزرگ ها و مادربزرگ ها یا سالمندان دور هم جمع می شوند تا طولانی ترین شب سال را با خوردن آجیل و میوه، خواندن اشعار حافظ، آرزوهای خوب برای خود و دیگران، گفت و گو با شادی سپری کنند و همه با هم بخندند تا به گرمی از زمستان استقبال کنند و یک خداحافظی شاد با پاییز. داشته باشند .
غذا خوردن یک قسمت خوشمزه شب یلدا است. خانواده‌های ایرانی در شب یلدا، معمولاً شامی فاخر و انواع میوه‌ها و آجیل را مهیا و دور هم سرو می‌کنند و آخرین میوه های باقی مانده از تابستان را با هم تقسیم می کنند.
علت نام گذاری شب چله
عدد ۴۰ از دیرباز جایگاه خاصی در فرهنگ ایران داشته است. ایرانیان باستان زمستان را به «چله بزرگ» و «چله کوچک» تقسیم کرده بودند که شامل دو بخش چهل روزه می‌شد. آخرین شب آذر را چله نامیده‌اند؛ زیرا از آغاز چله بزرگ و آمدن سرمای زمستان حکایت دارد. درست ۴۰ روز بعد جشن سده بر پا می‌شود که به‌مناسبت پایان چله بزرگ و آغاز چله کوچک است.
درباره وجه تسمیه واژه «یلدا» دیدگاه‌های مختلفی وجود دارد. برخی آن را لغتی سریانی و هم‌ریشه با واژه‌های عربی «تولد»،«ولادت»، «میلاد»، «یولد» و «یلد» می‌دانند که اشاره به تولد ایزد مهر یا «خورشید» دارد. برخی دیگر نیز یلدا را واژه‌ای اوستایی معرفی می‌کنند.
نماد میوه ها وسنت های و رسوم شب یلدا
میوه های شب یلدا دارای اهمیت نمادین نیز هستند. برخی بر این باورند که هندوانه با شکل کروی خود نماد خورشید است، در حالی که برخی دیگر معتقدند که خوردن هندوانه از آسیب رسیدن به بیماری های زمستانی محافظت می کند.انار از میوه‌های پرهوادار در شب یلدا است. میوه‌ای که خاستگاهش ایران است و به همین دلیل در فرهنگ ایرانی و شعر و ادبیات فارسی ریشه دوانده‌است انار نماد تولد است و دانه های قرمز روشن آن نماد درخشش زندگی است.
خواندن دیوان حافظ (فال حافظ) از سنت های سرگرم کننده شب یلدا است. هر یک از اعضای خانواده یا گروهی از دوستان آرزویی می کنند - در حالی که آن را مخفی نگه می دارندو به طور تصادفی کتاب را باز می کنند. سپس، بزرگ‌ترین عضو خانواده یا دوستان، شعری که به‌طور تصادفی انتخاب شده را با صدای بلند می‌خواند. شاهنامه‌خوانی از دیگر رسم‌هایی است که از دیرباز در میان ایرانیان رایج بوده و بخش جدایی‌ناپذیر شب یلدا دانسته شده‌است. در مجموع این‌ها آدابی هستند که از فرهنگ باستانی مهر در میان مردم باقی مانده و هر سال با شب یلدا نو می‌شوند.
به این ترتیب آخرین و طولانی ترین شب پاییزی به خوشی به پایان می رسد و اولین روز بزرگ زمستان آغاز می شود. شب یلدا و سنت های آن به قدری سرگرم کننده و جالب است که در سال 2008 رسماً به فهرست گنجینه های ملی ایران اضافه شد. شب یلدا در کشورهایی مانند افغانستان، ازبکستان، تاجیکستان و ترکمنستان نیز جشن گرفته می شود. کشورهای مانند آذربایجان و ارمنستان نیز سنت های مشابهی دارند.
یلدا در ایران باستان
همانطور که گفته شد یلدا به معنای تولد است و ایرانیان باستان بر این باور بودند که این شب مصادف با تولد میترا یا مهر، ایزدبانوی اساطیری نور در ایران باستان است .برگزاری مراسم شب یلدا بین ایرانی‌ها قدمتی بالغ بر هفت هزار سال دارد؛ در واقع، نیاکان ما دریافته بودند که اولین شب زمستان، بلندترین شب سال است.
با اینکه در هیچ دوره‌ای از تاریخ ایران، حکومت‌ها لزومی بر برگزاری این شب نمی‌دیدند؛ ایرانیان از دیرباز یلدا را پاس داشته‌اند. در ایران باستان تاریکی نماینده اهریمن بود و چون در طولانی‌ترین شب سال، تاریکی بیشتر بود، این شب برای ایرانیان نحس و چون فرا می‌رسید، آتش می‌افروختند تا تاریکی و عاملان اهریمنی و شیطانی نابود شده و بگریزند.
در این شب مردم گرد هم جمع میشدند و با خوردن، نوشیدن، شادی و پایکوبی و گفتگو به سر می‌آوردند و خوانی ویژه می‌گستردند، هرآنچه میوه تازه فصل که نگاهداری شده بود و میوه‌های خشک در سفره می‌نهادند. برای نیاکان ایرانی‌ها که به آئین مهر دلبستگی داشتند، رنگ سرخ (نماد نور خورشید) گرامی بود. رنگ سرخ انار و هندوانه و گزینش سیب سرخ و سنجد در سفرهٔ شب یلدا چه بسا اشاره به همین موضوع داشته‌است .
سفره شب یلدا، «میَزد» Myazd نام داشت و شامل میوه‌های تر و خشک، نیز آجیل یا به اصطلاح زرتشتیان، «لُرک» Lork که از لوازم این جشن و ولیمه بود، به افتخار و ویژگی «اورمزد» و «مهر» یا خورشید برگزار می‌شد. در آیین‌های ایران باستان برای هر مراسم جشن و سرور آیینی، خوانی می‌گستردند که بر آن افزون بر آلات و ادوات نیایش، مانند آتشدان، عطردان، بخوردان، برسم و غیره، برآورده‌ها و فراورده‌های خوردنی فصل و خوراک‌های گوناگون، خوراک مقدس مانند «میَزد» نیز نهاده می‌شد.
بر اساس سنتی دیرینه در آیین مهر، شاهان ایرانی با فرارسیدن روز اول دی تاج و تخت شاهی را رها می‌کردند، با پوشیدن جامه‌ای سپید راهی صحرا میشدند و بر فرشی سپید می‌نشستند. نگهبان‌های کاخ و خدمتکاران در این روز آزاد بودند و مثل دیگران زندگی می‌کردند. به این ترتیب همه از پادشاه تا مردم عادی، مقامی یکسان داشتند و هیچ‌کس حق دستوردادن به دیگران را نداشت.
علاوه بر این، در چنین روزی ریختن خون حتی گوسفند و مرغ و همین طور جنگیدن ممنوع بود. نیروهای دشمن ایران نیز که به این موضوع واقف بودند، به‌صورت موقت دست از جنگ و کشتار برمی‌داشتند که گاهی اوقات به صلح طولانی می‌انجامید.
پس از اشاعه آیین مهر در اروپا، مراسم شب یلدا یا شب چله به مناسبت روز زایش مهر و نور برگزار می‌شد و حتی پس از رواج مسیحیت، آداب‌ورسوم این آیین در زندگی مردم و بین رومیان همچنان باقی ماند. فرقه‌های مختلف مسیحیت تا سال ٣۵٠ میلادی به این نتیجه رسیدند که روز ششم ژانویه را روز میلاد مسیح (ع) معرفی کنند؛ اما با توجه به نفوذ آیین مهر، کلیسای روم مجبور شد تا روز تولد عیسی مسیح (ع) را در همان روز تولد میترا یا مهر قرار دهد تا با این کار جشن آیین مهر به فراموشی سپرده شود.
اولین جشن‌های کریسمس، هدیه و میراثی از ایران کهن به دنیا هستند که تا به امروز زنده و پابرجا مانده‌اند. کلمه نوئل ریشه‌ای رومی دارد که از «ناتال» به‌معنای تولد گرفته شده است. علاوه بر این، کلاه بابانوئل به کلاه موبدان آیین مهر شباهت دارد؛ جالب‌تر اینکه، درخت کاج و ستاره روی آن در مراسم کریسمس نیز میراث آیین مهر به شمار می‌رود.
رومیان درختان همیشه سبز مانند کاج را نشانه قدرت و غلبه میترا بر زمستان و سرما می‌دانستند. در حجاری‌های به‌جامانده از آیین مهر می‌توان شاهد درخت کاج یا سرو در کنار مهر و آناهیتا بود که در نقوش تزیینی ایرانی به‌شکل بته‌جقه رسم شده‌اند.
یلدا در اشعار شاعران ایران
- سعدی: روز رویش چون برانداخت نقاب از سر زلف/ گویی از روز قیامت شب یلدا برخاست.
- سعدی: باد آسایش، گیتی نزند بر دل ریش / صبح صادق ندمد تا شب یلدا نرود
- سعدی: مهره مهر چو از حقه مینا بنمود / ماه من طلعت صبح از شب یلدا بنمود
- حافظ: صحبت حکام ظلمت شب یلداست/ نور ز خورشید جو بو که بر آید
- حافظ : صحبت حکام ظلمت شب یلداست. نور ز خورشید جوی بو که برآید.
- اوحدی مراغه‌ای: شب هجرانت ای دلبر شب یلداست پنداری/ رخت نوروز و دیدار تو عید ماست پنداری
- سنایی: به صاحب دولتی پیوند اگر نامی همی جویی/ که از پیوند با عیسی چنان معروف شد یلدا
- سهراب سپهری: غمی از عشق دربارهٔ شب یلدا. دختر شبهای سرد ماه دی/خو گرفت با شعر تو در ماه دی/
حرف دل را از دلت تو پس زدی/ غم به روی غم، غمی را پس زدی/ من به دنیای تو مجذوبم هنوز/ به دیار قلب تو، حس دارم هنوز/
- خواجوی کرمانی: شب هجرانت ای دلبر، شب یلداست پنداری / رخت نوروز و دیدار تو عید ماست پنداری
- اوحدی مراغه ای: صحبت حکام ، ظلمت شب یلداست / نور ز خورشید خواه، بو که برآید
- حافظ: با زلف تو قصه ایست ما را مشکل / همچون شب یلدا به درازی مشهور
- عبید زاکانی. شب یلداست هر تاری ز مویت، وین عجب کاری/ که من روزی نمی‌بینم، خود این شبهای یلدا را
- سلمان ساوجی. چه عجب گر دل من روز ندید/// زلف تو صد شب یلدا دارد
- فیض کاشانی: شام هجران تو تشریف به هرجا ببرد / در پس و پیش هزاران شب یلدا ببرد
- وحشی بافقی: آبروی شمع را بیهوده نتوان ریختن. / صد شب یلداست در هر گوشهٔ زندان مرا
- عرفی شیرازی: من از روز جزا واقف نبودم / شب یلدای هجران آفریدند
- فروغی بسطامی: هست در سالی شبی ایام را یلدا ولیک. / کس نشان ندهد که ماهی را دو شب یلدا بود
- خواجوی کرمانی: هنوز با همه دردم امید درمان است / که آخری بود آخر شبان یلدا را
- سعدی: بر رخ تو کآفت جان من است / از شب یلدا سپه آورده‌ای!
- امیرخسرو دهلوی:بر من و یاران شب یلدا گذشت/ بس که ز زلف تو سخن رفت دوش
- اقبال لاهوری: اشک خود بر خویش می‌ریزم چو شمع *با شب یلدا درآویزم چو شمع * چشم جان را سرمه‌اش اعمی کند. روز روشن را شب یلدا کند.
- قاآنی:دور است کاروان سحر زینجا / شمعی بباید این شب یلدا را
با وجود همه بالا و پایین‌های زندگی و شرایط اقتصادی حاکم بر جامعه، مردم ایران زمین شب یلدا ۱۴۰۱ را نیز باشکوه هرچه تمام برگزار خواهند کرد؛ حتی اگر به صرف یک استکان چای و شیرینی خلاصه شود. مهم حضور گرم اعضای خانواده در کنار هم، شب‌نشینی، تفال به حافظ و گپ‌وگفت است.
آخرین تور ها