ویژگی‌ها و دانستنی‌های حرم امام رضا (ع)

اکثر افرادی که به مشهد و بارگاه ملکوتی امام هشتم رفته‌اند در صحن‌ها و محل‌های مختلف این مکان مقدس رفت و آمد داشته‌اند، اما چند نفر از این افراد با همه خصوصیات و ویژگی‌های این فضاها آشنا هستند؟ جای نگرانی نیست! مطالب پیش رو برای شفاف سازی همین مسئله و آشنایی بیشتر با این مأمن زائران دل خسته است.

حرم علی ابن موسی الرضا (ع) برای بسیاری اولین مقصد و هدف در سفر به مشهد است. این حرم از صحن‌ها، رواق‌ها، گنبد و گلدسته خاص، مزار اشخاص خاص و بسیاری مکان‌های دیگر تشکیل شده است. با آسمان هفتم مجری تخصصی تورهای متنوع مشهد مقدس همراه باشید تا گشتی در حرم مطهر بزنیم.

صحن‌های حرم رضوی

9 صحن در حرم رضوی موجود هستند. صحن‌ها در واقع حیاط‌های بزرگی هستند که در بدو ورود از ورودی‌های مختلف وارد آن می‌شوید. این صحن‌ها به ترتیب الفبا به اینگونه هستند:

صحن انقلاب اسلامی(صحن عتیق)، صحن آزادی (صحن نو)، صحن بعثت، صحن جامع رضوی، صحن جمهوری اسلامی، صحن غدیر، صحن قدس، صحن کوثر، صحن هدایت.

مجله گردشگری آسمان هفتم

• صحن انقلاب 

اولین و قدیمی‌ترین صحن حرم، صحن انقلاب است. این صحن در قسمت شمالی آن قرار دارد و دارای مساحتی بالغ بر 6740 مترمربع است.

این صحن گذشته ای تاریخی دارد چون قسمتی از آن مربوط به دوران تیموریان و بخش دیگر آن مربوط به دوران صفویان است. این دو قسمت به دستور وزیر سلطان حسین بایقرا و شاه عباس ساخته شد و دقیقاً در تقارن هم هستند.

ایوان عباسی در شمال، ایوان طلا در جنوب، ایوان نقاره خانه در شرق و ایوان ساعت در غرب این صحن هستند.

ایوان عباسی دارای کتیبه کاری و کاشی کاری‌های زیبا و بی نظیری را در بردارد. همچنین این ایوان در کنار بست طبرسی قرار گرفته است.

همانطور که گفتیم مقبره افراد دیگری نیز در این حرم وجود دارد. به طور مثال مزار علی شیر نوابی که وزیر دوره تیموریان بوده است، در کنار ایوان عباسی وجود دارد. 

ایوان طلا در این صحن توسط نادرشاه افشار طلاکاری شده است و به همین علت به ایوان طلای نادری معروف شده است. شکوه و جلال این ایوان در معماری زیبای آن نهفته است. 

ایوان نقاره خانه در کنار بست حر عاملی است و سوره‌های نور و مزمل در این ناحیه به چشم می‌خورد. ایوان ساعت در کنار بست طوسی قرار گرفته است. اگر به بعضی نقاط این ایوان با دقت نگاه کنید جای گلوله روس‌ها را در زمان حمله آنها به حرم را خواهید دید. 

به غیر از ایوان‌ها در این صحن پنجره فولاد، سقاخانه نادری، نقاره خانه و ساعت حرم موجود هستند. پنجره فولاد در زمان تیموریان به عنوان دریچه‌ای رو به ضریح امام هشتم از جنس فولاد ساخته شد اما با گذشت سال‌ها این قسمت دچار آسیب شد و هم اکنون با آلیاژ برنج ساخته شده و با طلا آبکاری شده است. 

در لحظات طلوع و غروب خورشید آوای زیبایی از نقاره خانه به گوش می‌رسد. این نقاره خانه در طبقه دوم قرار دارد توسط نوه گوهرشاد پایه گذاری شد. این رسم از قرن نهم تا کنون ادامه داشته است.

سقاخانه نادری از سنگ مرمر یک تکه ساخته شده است و دستان هنرمند اسماعیل طلایی آن را با طلاکاری و ساخت گنبد خاص‌تر کرده است. ساعت بزرگ صحن انقلاب در واقع نذر مرحوم عبدالحسن معاون است که از آلمان خریدای شده بود و در سال 1333 در صحن انقلاب قرار گرفته است. 

اما چرا این صحن به نام انقلاب معروف است به علت پاسداشت از مردم و شهدای انقلاب اسلامی است، چون همانطور که گفتیم نام قبلی آن به صحن عتیق شهرت داشت.

جاذبه های گردشگری مشهد

• صحن آزادی

این صحن در گذشته به صحن نو معروف بود و پس از انقلاب اسلامی به صحن آزادی تغییر نام داد. اگر از لحاظ تاریخی بخواهیم این صحن را بررسی کنیم به دوران قاجار بر می‌گردد و ساخت و تکمیل آن در دوره فتحعلی شاه قاجار و ناصر الدین شاه صورت گرفت. از بزرگترین صحن‌های حرم همین صحن است چون مساحت آن 4340000متر مربع است. 

در گذشته در میان این صحن سقاخانه‌ای موجود بود که هنگام عرض سلام توسط زائران، بین  ایشان و ایوان طلا فاصله می‌انداخت که بعد از آن به حوض تبدیل شد. همچون صحن انقلاب این صحن نیز دارای ایوان ساعت و ایوان طلاست.

در واقع ساعت صحن انقلاب پس از ادای نذر مرحوم معاون به این صحن انتقال داده شد. خود این ساعت اولیه نیز اهدایی از طرف مظفرالدین شاه قاجار است. ایوان طلای این صحن به ناصری معروف است، علت آن نیز به خاطر مصادف شدن طلاکاری این ایوان با زمان ناصرالدین شاه است.

یکی دیگر از مکان‌هایی که پیکری را در دل خود جا داده است، این صحن است. در واقع مقبره چند تن از خدام حرم و شهدای دوران جنگ در زیر این صحن به خاک سپرده شده‌اند. این مکان به بهشت ثامن الائمه معروف است. 

اگر به دنبال باب السلام می‌گردید، جایگاه آن در همین صحن است و همان ایوان شرقی این صحن می‌باشد.

• صحن بعثت (رواق امام خمینی (ره))

در گذشته این قسمت جزو حرم نبود و تعدادی مغازه و مدرسه در اینجا قرار داشتند که خریداری شده و به فضای حرم اضافه شد. حتی در ابتدا برای استفاده عموم نیز کاربری نداشت و به عنوان سالنی تشریفاتی از آن بهره می‌بردند.

با گذشت زمان، افزایش جمعیت و نیاز به فضاهای سرپوشیده بیشتر قسمت‌هایی از این مکان در دسترس عموم قرار گرفت و به رواق امام خمینی (ره) تبدیل شد.

• صحن جامع رضوی

این صحن چون می‌تواند تعداد کثیری از مردم را در خود جای دهد، مکان اصلی بسیاری از مراسمات ویژه همچون سخنرانی‌های مقام معظم رهبری و عزاداری‌های ماه محرم است. جمعیتی بالغ بر 70 هزار نمازگزار می‌توانند در اینجا به عبادت و برپایی نماز بپردازند. این مکان همچنین دارای سه ایوان است.

• صحن جمهوری اسلامی

نمونه مشابه صحن انقلاب که بعد از انقلاب به حرم اضافه شد، صحن جمهوری اسلامی است. تنها تفاوت این دو بین جنس پنجره‌های آن است که جنس پنجره جمهوری اسلامی برنزی می‌باشد. بهشت ثامن الائمه 3 نیز در زیر آن قسمت قرار دارد. سال احداث آن به سال 1368 برمی‌گردد.

• صحن غدیر

اگر بعد زیارت مایل بودید به یک مجتمع تجاری مراجعه کنید، می‌توانید از طرق صحن غدیر به مجتمع تجاری خدماتی غدیر بروید و همچنین برای دسترسی به سرویس‌های بهداشتی هم می‌توانید از همین طریق عمل کنید. آنچه که بیشتر از همه در میان کاشیکاری‌ها به چشم شما میخورد نام حضرت علی (ع) است.

• صحن قدس

 مساحت این صحن در مقایسه با دیگر صحن‌ها بسیار کمتر است و می‌توان از آن به عنوان کوچکترین صحن حرم رضوی نام برد. در این مکان نمونه کوچک شده از قبه الصخره بیت المقدس، به عنوان سقاخانه احداث شده است. بهشت ثامن الائمه شماره 2 در زیر همان مکان است. در سال 1373 این مکان به حرم امام هشتم اضافه شد.

• صحن کوثر

ویژگی مهم این صحن مزین شدن جای جای این صحن به نام حضرت فاطمه (س) و خطبه فدکیه است. اگر بخواهیم درباره محل استقرار آن سخن بگوییم، باید گفت که این صحن درمیان صحن جامع رضوی و صحن آزادی یافت می‌شود.

• صحن هدایت

تازه‌ترین و جدیدترین قسمت اضافه شده به حرم این صحن است که در آن می‌توان دانشگاه علوم اسلامی رضوی، مهمانسرا و بنیاد پژوهش‌های اسلامی را یافت.

بعد از صحن‌ها به سراغ رواق‌ها می‌رویم، رواق‌ها مکان‌های سرپوشیده حرم هستند که هر کدام کاربرد و ویژگی خاصی دارند.

اگر بخواهیم تعداد دقیق آن را بگوییم، 27 رواق در ارض اقدس وجود دارد. از قدیمی‌ترین این رواق‌ها شروع می‌کنیم که رواق دارالحفاظ است و به دستور گوهرشاد در اینجا ساخته شد.

در مقابل جدیدترین رواق، رواق دارالعزه است. اگر خانوادگی به مشهد سفر کرده‌اید و دوست دارید در کنار هم به عبادت و زیارت بپردازید به رواق‌هایی مثل شیخ بهایی، کوثر، دارالعباده و دارالرحمه و... بروید.

برای کسانی که می‌خواهند فصل نو زندگیشان را با ازدواج آغاز کنند، رواق شیخ طوسی تدارک دیده شده است. برای جمعیت‌های زیاد که به فضای زیادی نیاز دارند نیز رواق امام خمینی (ره) پیشنهاد می‌شود.

الله وردی خان پیش از مرگش رواقی ساخت که بعدها آرامگاهش شود، این رواق به صورت هشت ضلعی است و خود الله وردی خان در آنجا به خاک سپرده شده است. ویژگی رواق دارالاجابه در زیر مرقد امام هشتم قرار دارد و بسیاری برای زیارت نزدیکتر این مکان را انتخاب می‌کنند. 

راهنمای سفر به مشهد مقدس

• گنبد و گلدسته‌ها

اولین گنبد در زمان مامون ساخته شده بود و بعد از آن بارها و بارها تغییر یافت و مرمت شد. گذر زمان، بلایای طبیعی، حملات دشمنان و ... روی این گنبد تاثیر گذاشتند. اگر بخواهیم دوره‌های مختلفی که ترمیم در آن‌ها صورت گرفته را نام ببریم می‌توان به دوره سلجوقیان، صفویان(سه بار فقط در این دوره ترمیمات صورت گرفت)، دوره پهلوی و آخرین بار بعد از انقلاب این کار صورت گرفت. 

این ظاهر طلایی از دوران شاه طهماسب صفوی به بعد حرم اضافه شد و جلوه بیشتری به آن بخشید اما توسط شاهان مختلف و دوره‌های مختلف بر کیفیت و زیبایی آن افزوده شد. 

در معماری اسلامی هر جایی گنبد هست، گلدسته نیز هست. این ویژگی جدایی ناپذیر معماری اسلامی است. در حرم علی بن موسی الرضا (ع) بالغ بر 12 گلدسته موجود است که در صحن‌های مختلف به چشم می‌خورند اما دو گلدسته‌ای که در کنار گنبد به چشم می‌خورند شاید مهمترین‌ها باشند.

جالب است بدانید گنبد دقیقاً در وسط دو گنبد نیست اما ساخت آن به گونه‌ای است که از دور این گونه به نظر می‌رسد که دو گلدسته دقیقاً در دو طرف گنبد هستند.

همانطور که در ابتدا گفتیم افراد مشهور زیادی در این حرم به خاک سپرده شده‌اند، بعضی به وصیت خود در اینجا دفن شده‌اند.

این افراد شامل:  شیخ طبرسی ( یکی از ورودی‌های حرم هم به همین نام است)؛ شیخ بهایی (رواقی با این نام نیز هست)؛ علامه محمد تقی جعفری؛ شیخ حر عاملی؛ حاج حسنعلی اصفهانی؛ شیخ هاشم قزوینی؛ حاج آخوند تربتی؛ شیخ جعفر مجتهدی؛ و پیر پالاندوز.

برای مشاهده تورهای مشهد به ویژه تور مشهد از اصفهان و تور مشهد از تهران به سایت آسمان هفتم مراجعه کنید.